DÜNYA, QURAN VƏ RƏVAYƏTLƏRDƏ

Qurani-Kərimdə dünya və onun xüsusiyyətləri barədə kifayət qədər söhbət açılmışdır. Onların hər biri maarifin müxtəlif sahələri ilə əlaqəlidir.

Əvvəlki bəhslərimizdə qeyd etdik ki, dünya ilə axirəti müqayisə etmək, dünya həyatının həqiqətlərini açıqlamaq istəsək, dünya həyatını axirət dünyasına aparan körpüyə bənzətməliyik.
Dünya və onun nemətləri insan üçün bir növ imtahan və sınaq vasitələridir. Lakin daha çox ilahi qanunlarla əlaqəli olan mövzulardan biri də dünya ilə axirət dünyası arasında mövcud əlaqələrin nədən ibarət olduğunu bilməkdir. Biz burada sual doğuran bir neçə məqamla qarşılaşırıq. Dünya ilə axirət dünyasını bir yerdə təsəvvür etmək mümkündürmü? Yəni insan həm bu dünyanın, həm də axirət dünyasının səadətinə nail ola bilərmi? Daha dəqiq desək, insan həm bu dünyanın nemətlərindən, həm də axirət dünyasının nemətlərindən bəhrələnə bilərmi? Bunun əksini təsəvvür edək: İnsan həm bu dünyada, həm də axirət dünyasında bədbəxt və zərər çəkənlərdən ola bilərmi? Yoxsa dünya nemətləri ilə axirət dünyasının nemətlərini bir yerdə təsəvvür etmək olmaz? Yəni əgər insan bu dünyada bütün maddi və mənəvi nemətlərdən bəhrələnərsə, axirət dünyasının nemətlərindən məhrum olacaq?
DÜNYA İLƏ AXIRƏT DÜNYASI ARASINDAKI ƏLAQƏ
Yuxarıda qeyd olunan sualı cavablandırmaq istəsək deməliyik ki, dünya və axirət, həmçinin hər ikisinin maddi və mənəvi nemətləri nə tam mənada bir-birindən ayrı, nə də tam mənada birdir. Yəni insan hər iki dünyanın nemətlərindən bəhrələnə bildiyi kimi, hər ikisindən də məhrum ola bilər. Qurani-Kərimdə bu məzmunda bir çox ayələrə rast gəlmək olur. Həmin ayələrdən məlum olur ki, insan öz əməlləri ilə həm bu dünyanın, həm də axirət dünyasının nemətlərindən bəhrələnə, eyni qaydada, həm bu dünyanın, həm də axirət dünyasının nemətlərindən məhrum ola bilər. Eyni qaydada, həm dünya nemətlərindən bəhrələnib axirət nemətlərindən məhrum ola bilər, həm dünya nemətlərindən məhrum olub, axirət nemətlərindən bəhrələnə bilər.
Qurani-Kərimdə qeyd olunan qrupların hər birinə işarə edərək, dünya və axirət nemətlərindən bəhrələnən peyğəmbərlər, əməlisaleh insanlar və hər iki dünya nemətlərindən məhrum olan kafir və inadkar insanların əhvalatları göstərilir. Həzrət Süleyman barədə söz düşdükdə, bu böyük şəxsiyyətin hər iki dünyanın maaddi və mənəvi nemətlərindən bəhrələndiyinə işarə edilir. Həzrət İbrahim barədə buyurulur:
وَآتَيْنَاهُ فِي الْدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ
“Biz ona dünyada gözəl nemət (peyğəmbərlik, hamı tərəfindən sevgi və hörmət) bəxş etdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də (ən yüksək dərəcələrə nail olacaq) salehlərdəndir!” (“Nəhl” surəsi, ayə: 122)
Möminlərdən bəziləri haqqında isə belə buyurulur:
فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
“Nəhayət, Allah onlara həm dünya nemətlərini, həm də ən gözəl axirət nemətini (cənnəti) verdi. Allah yaxşı iş görənləri sevər!” (“Ali-İmran” surəsi, ayə: 148)
Başqa bir ayədə yenə də Həzrəti İbrahim (ə) barədə buyurulur:
 الصَّالِحِينَ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِن
“Həqiqətən, Biz onu dünyada (peyğəmbərlik və Kəbəni təmir etmək üçün) seçdik. Şübhə yoxdur ki, o, axirətdə də əməlisalehlərdəndir.” (“Bəqərə” surəsi, ayə: 130)
Qeyd olunan ayələrdən belə qənaətə gəlmək olar ki, insan həm dünya nemətlərindən, həm də axirət nemətlərindən istifadə edə bilər. Bu da məlum olur ki, insan bu dünyada zərər çəkənlərdən olduğu kimi, axirət dünyasında da zərər çəkən tayfadan olub, axirət nemətlərindən məhrum qala bilər. “Həcc” sürəsinin 11-ci ayəsində dörd qrupdan birinə, yəni hər zaman şəkk və tərəddüd içində olan, bir addım qabağa, bir addım geriyə atan şəxslərə işarə ilə buyurulur:
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ
“İnsanlardan eləsi də var ki, Allaha şəklə ibadət edər. Əgər ona bir xeyir toxunsa, (dini barəsində) arxayın olar (İslamdan möhkəm yapışar), yox, əgər bir bəla (müsibət) üz versə, çöhrəsi dəyişər (İslamdan üz döndərib yenə küfrə qayıdar). Beləsi dünyanı da əldən verər, axirəti də. Açıq-aşkar ziyan budur, bu!”
Başqa bir ayədə buyururlur:
لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ
“Onları dünyada rüsvayçılıq, axirətdə isə böyük əzab gözləyir!” (“Bəqərə” surəsi, ayə: 114)
Göründüyü kimi, burada “dünya” (الدُّنْيَا) sözü mütləq mənada “axirət” (الْآخِرَةِ) sözünün müqabilində işlənmişdir. Qurani-Kərimdə “dünya” sözünün bu mənada istifadəsinə tez-tez rast gəlmək olur.
Burada belə bir sual meydana gəlir: “Dünya” sözü bu kimi hallarda sifət mənasında işlənmişdir, yoxsa yaşadığımız yer mənasında?
Cavabında deyirik: Quran ayələrində “dünya” sözü sifət kimi işlənmiş və bir sifət kimi təyin nəzərdə tutulmuşdur. İlkin mərhələdə onun təyinliyinin nədən ibarət olduğunu müəyyən etməliyik. Belə bir qrammatik qayda digər dillərdə varsa da, ərəb dilinin qramatikasında daha geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Belə ki, bir çox hallarda ixtisara düşərək sifət onun yerini alır. İki sifət və iki təyini olan “əl-həsənu – yaxşı” (الْحَسَنَةُ) və “səyyiətu – pis” (السَّيِّئَةَ) sözlərində olduğu kimi. Lakin hal-hazırda cümlədə təyini olmadan istifadə edilir. “Muminun” surəsinin 96-cı və “Fussilat” surəsinin 34-cü ayəsini buna misal göstərmək olar:
ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ
“Sən pisliyi yaxşılıqla dəf et! (Gözəl xislət sahibi olub, sənə pislik edəni, əziyyət verəni əfv et!) Biz (müşriklərin Bizə) aid etdikləri sifətləri (və sənin haqqında dedikləri nalayiq sözləri) daha yaxşı bilirik!”
وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ
“Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz!”
Göründüyü kimi, hər iki ayədə sifət kimi işlənən “səyyiə” (السَّيِّئَةُ) sözünün təyini ikinci ayədə, “həsənə” (الْحَسَنَةُ) sifətinin təyini isə cümlədə ümumiyyətlə gəlməmişdir. Əslində isə hər iki sifətin təyinidir. Lakin sonradan adi dialektdə belə bir qaydaya riayət olunmadığından ixtisara düşmüşdür. Bəzi hallarda isə ümumiyyətlə təyini olub-olmaması bəlli deyil.
Yuxarıda qeyd olunan ayələr barədə bunu deyə bilərik ki, “əl-həsənətu” (الْحَسَنَةُ) sözünün təyini “xislət” (خصلت) sözüdür. Belə ki, əslində “əlxislətul həsənətu” الخصلت الحسنة)) və “əl-xislətus-səyyiətu” (الخصلت السَّيِّئَةُ) olmuş, lakin sonradan tədricən unudulmuş və qeyd olunan sifətlər təyinin yerini tutmuşdur. Belə bir qaydaya sonu “tə-mərbutə” (ة) ilə qurtaran və qadın cinsinə dəlalət edən sözlərdə də riayət olunur. Hərçənd, vəhdət (təklik) bildirən sözlərdə təyinin olması zəruridir.
Haqqında söhbət açdığımız “dünya” (دنيا) sözü də cümlədə “əl-həsənətu” (الْحَسَنَةُ) və “əssəyyiətu” (السَّيِّئَةُ) sözləri kimi təyini ixtisara düşmüş sifət rolunu oynayır. Bəzi hallarda “daha yaxın” mənasını ifadə edir. Belə bir mənanı ifadə etməsinin əsas səbəbi isə axirət dünyası ilə müqayisədə ondan bizə daha yaxın olmasıdır. Qurani-Kərimdə və kəlam elmində də müzakirə olunan “yaxın səma” mənasını ifadə edən “əssəmaud-dunya” (السماء الدنيا) sözündən istifadə olunur. Belə nəzərə çarpır ki, belə bir təbirdən axirət dünyasının müqabilində də istifadə olunur.
Alimlərdən bəziləri deyirlər: “dünya” دنيا)) sözü dəyərsiz, aşağı və alçaq mənalarını ifadə edən ”dənaət” (دنائت) sözündən götürülmüşdür. Belə bir təbirdən istifadə etməkdə məqsəd dünya həyatının axirət müqabilində olduqca dəyərsiz olmasıdır.
Bizim nəzərimizcə, bu məna bir o qədər də dəqiq deyil. Belə ki, əgər “dünya” دنيا)) sözü dəyərsiz, aşağı və alçaq mənalarını ifadə etmiş olsaydı, onda onun müqabilində duran “axirət” (آخرت) sözündən yox, bu mənaya daha yaxın olan “ulya” (عليا) və ya “əşrəf” (اشرف) sözlərindən istifadə olunardı.
“Dünya”دنيا)) sözünün təyinliyinə gəldikdə isə bunu deyə bilərik: bəzi hallarda onun təyinliyi cümlədə gəldiyi üçün, çox güman ki, ixtisara düşmüş və özü onun yerini əvəz etmişdir. Belə ki, bir çox ayələrdə “dünya” دنيا)) sözü həyat üçün sifət mənasında da (الحياةالدنيا) istifadə olunmuşdur. Onun müqabilində “axirət” (آخرت) sözü qərar tutur. Onun özü də həyat üçün başqa bir sifət yerində işlənmişdir. Bəzi hallarda isə onun vasitəsilə “dar” (دار) sözü də həm müəyyənlik əlaməti olan “əlif və lam” artiklı (الدارالآخرة), həm də “əlif və lam”sız (دارالاخرة) vəsf olunmuşdur.
Elə bu səbəbdən “axirət” (آخرت) sözünün müqabilində istifadə olunan “dünya” دنيا)) sözünün yuxarıda qeyd olunduğu kimi, istər təyinliyi ilə, istərsə də bütün hallarda həyat mənasını ifadə etməsi daha məqsədəuyğundur. Biz Qurani-Kərimdə dəfələrlə bunun şahidi oluruq. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bu söz dünyanın bir çox dillərində, o cümlədən, ərəb dilində “aləm” mənasında istifadə olunmaqdadır. Məsələn, dialektdə yeni meydana gələn “heyvanat dünyası”, “insan dünyası”, “şərq dünyası” və bu kimi digər ifadələrdə məqsəd heyvanat aləmi, şərq aləmidir. Lakin Quran ayələrində bu kimi mənaya rast gəlmirik. Belə ki, Qurani-Kərimin heç bir ayəsində və nəql olunan rəvayətlərin heç birində “dünya” sözü isim olaraq yer, göy və ulduzlar üçün istifadə olunmamışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, bu söz təyinliyi olmadan Quran ayələrində bütün hallarda “həyat” (حياة) sözü üçün, rəvayətlərdə isə “dar” (دار) sözü üçün sifət kimi istifadə olunmuşdur. Bütün hallarda həyat mənası nəzərdə tutulmuşdur.
Yuxarıda verilən açıqlamaları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, dünya ilə axirət əslində iki növ həyata malik olan hər bir canlı üçün iki fərqli vəziyyətdir. Onlardan biri ona daha yaxın olan dünya həyatı, digəri isə onun gələcəyini təşkil edən axirət dünyasıdır. Quran onlardan birincisini “dünya həyatı”, ikincisini isə “axirət dünyası” adlandırır. İki həyata malik olan canlının ən bariz nümunəsi bəşər övladının özüdür.
Lakin Quran ayələrindən belə məlum olur ki, insanla yanaşı cinlər də dünya və axirət həyatına malik varlıqlardırlar. Əgər sair heyvanat aləminin də qiyamət günü məhşərə toplanacağı sübuta yetirilərsə, tam qətiyyətlə onların da hər iki həyata malik olduqlarını söyləyə bilərik. Amma həyat nemətlərindən bəhrələnə bilməyən canlılar təbii ki, axirət dünyasının da nə olduğunu bilməzlər. “Dünya” sözü barədə açıqlama verdikdən sonra belə bir sual meydana gəlir. Dünya həyatı bəyənilməyən şeydirmi? Onun insani dəyərlərə zidd olduğunu qəbul etməliyikmi?
Cavabında deyirik: İnsan bu dünyada yaşadığı üçün mənfi dəyərlərlə yanaşı müsbət xüsusiyyətlərə yiyələnir. Çünki Quran nöqtei nəzərindən, dünya həyatı olmadığı təqdirdə axirət dünyası da olmamalıdır. Belə ki, axirət dünyasını biz dünyadakı ixtiyari fəaliyyətlərimizlə formalaşdırır, ona istiqamət veririk. Hətta rəvayətlərdən birində dünyanın, axirət dünyası üçün əkin yeri olduğuna işarə edilir. Yəni insan bu dünyada nə əkərsə, axirət dünyasında da onun məhsulunu biçər.
وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ
“Şübhəsiz ki, mükafatlarınız qiyamət günü tamamilə veriləcəkdir.” (“Ali-İmran” surəsi, ayə: 185)
Əgər dünya həyatı olmazsa, kimsə cənnətə daxil ola bilməz. Çünki cənnət nemətləri dünyadakı əməllərin müqabilində verilir. Bəşər övladının dəyər və mənəvi məqamı dünyadakı səy və təlaş əsasında müəyyən olunur. Deməli, müvəqqəti dünya həyatı insana əbədi cənnət və onun saysız-hesabsız nemətlərini bəxş etdiyi üçün çox əhəmiyyətli və dəyərlidir. Dünya həyatının dəyər və əhəmiyyəti müəyyən olduqdan sonra belə bir suala cavab tapmalıyıq: Dünya həyatı bu qədər əhəmiyyət kəsb etdiyi halda, bəzi Quran ayələrində və rəvayətlərdə kafir və müşriklərin dünyası təhqiredici ifadələrlə təsvir olunur:
وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا
“Dünya həyatı onları aldatdı” (“Ənam” surəsi, ayə: 70 və 130)
Bu kimi ayə və rəvayətlərdə məqsəd nədir?
Ayə və rəvayətlərin ifadə etdiyi mənaları nəzərə alaraq cavabında deyirik: Dünya həyatı ilahi məxluqat zümrəsində öz-özlüyündə heç bir nöqsana malik deyildir. Başqa bir ayəyə istinadən belə bir qənaətə gələ bilərik ki, dünya həyatı ən gözəl quruluşa və ən mükəmməl gözəlliyə malikdir. Orada buyurulur:
قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى
“(Musa) belə cavab verdi: “Rəbbimiz hər şeyə Öz xilqətini verən, sonra da ona doğru yolu göstərəndir!”(“Ta-Ha” surəsi, ayə: 50)
Deməli, nöqsanı başqa yerdə axtarmaq lazımdır. Qeyd olunan ayələrə və bu məzmunda nəql olunan rəvayətlərə nəzər saldıqda, belə bir qənaətə gəlmək olur ki, əsas nöqsan insanın məsələyə baxışında və yanlış münasibətindədir. Belə ki, insan öz yaradılışına və bu dünyada üzərinə düşən vəzifələrə nəzər salsa, başa düşər ki, dünya həyatı onun üçün əbədi sükunət yeri yox, bir keçiddir. Bu dünya onun üçün məqsəd yox, məqsədə çatmaq üçün bir vasitədir.
Bir qədər əvvəl qeyd etidiyimiz kimi, bu o demək deyil ki, həmin yolu bir dəfəyə qət edib keçilən yola biganə qalmaq lazımdır. İnsan həyat yolunu başıaşağı, gözübağlı keçməməlidir. Dünya həyatı keçiddir. Oradan mümkün qədər tez ötüb keçməli olsaq da, lazımi diqqət yetirməyib kifayət qədər yol azuqəsi götürməsək, ciddi çətinliklərlə qarşılaşarıq. Yol azuqəsinin tükənməsi, aclıq-susuzluq, yırtıcı heyvanların təhlükəsi, nəhayət, insanın yolunu azaraq sağa-sola yönəlməsi onun üçün bir sıra çətinliklər yaradır. Lakin necə olursa-olsun, dünya həyatı insan üçün məqsəd yox, məqsədə çatmaq üçün bir növ vasitədir.
Deməli, bütün nöqsanların əsas səbəbi insanın dünya həyatına həddindən artıq bağlı olması, yalnız özü üçün nigarançılıq hissi keçirməsidir. Dünyaya belə bir bağlılıq və onun haqqında belə bir fikirdə olmaq insanın cəhalət və nadanlığından xəbər verir. Çünki mərifət və agahlıq əldə edən insan başa düşür ki, dünya əbədi sükunət yeri deyil və onun mahiyyəti keçid rolu oynamasından ibarətdir. İstər ayıq olaq, istərsə də yuxulu, bir an belə ondan arxada qalmamalıyıq. Özümüzə gəldikdə baxıb görürük ki, aylar, illər ötüb keçmiş, hər şey əbədiyyətə doğru dəyişmişdir. Elə bir yer ki, orada hər şey əbədi və dəyişməzdir. Elə bir yer ki, onun arxasında başqa bir aləm yoxdur!
وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى
“Həqiqətən, axır dönüş sənin Rəbbinədir!” (“Nəcm” surəsi, ayə: 42)
Əgər insan dünyaya belə bir açıq baxışla nəzər salarsa, heç vaxt ona qəlbən bağlanmaz.
Deməli, dünya həyatı son məqsəd yox, məqsədə çatmaq üçün vasitədir. Biz əməli olaraq onunla belə rəftar etməliyik. Yəni özümüzü gündəlik həyatda ehtiyac duyduğumuz qida, geyim, ev, minik vasitəsi kimi zərurətlərlə təmin etməliyik ki, dünya yolu bizim üçün çətin olmasın. Əks təqdirdə maddi çatışmazlıqlar ruhi təkamülümüzə mane ola bilər. Ruhi təkamülə nail ola bilməyən insan vaxtından tez ağacdan düşən və kimsəyə fayda verməyən kal meyvəyə bənzəyir.
Əlbəttə, bir qədər əvvəl qeyd etdik ki, insanın suya və qidaya meyli onun üçün əsas məqsəd ola bilməz. Bütün bunlar əsas məqsədə çatmaq üçün müqəddimə, vasitədir. Əgər kimsə maddiyyatı əsas məqsəd bilib ona həddindən artıq diqqət yetirərsə, tez bir zamanda əsir olar və yaradılışın əsas məqsədi olan təkamülə nail ola bilməz. Məsələn, məqsədə çatmaq üçün yolda taksi saxlayan şəxs əgər gedəcəyi yer barədə düşünmək əvəzinə mindiyi maşının rəngi, sürücünün kimliyi, maşının sürəti kimi şeylər barədə fikirləşərsə, ya məqsədə çatmaz, ya da çatsada istənilən nəticəni əldə edə bilməz. Çünki bütün bunların onun məqsədə çatması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əlbəttə, bəzi hallarda insan məqsədə çatmaq üçün bu kimi incəliklərə diqqət yetirməlidir. Məsələn, məqsədə çatmaq üçün uzaq yol qət etməli olan insan bir məntəqədən başqa bir məntəqəyə necə getməsinə, hansı miniklə getməsinə, minik vasitəsinin yaxşı işləməsinə diqqət yetirməlidir. Belə diqqət insana məqsədə çatmaqda nəinki mane olmur, hətta bu işdə ona kömək edir.
Başqa bir misal çəkək: Bir şəxs daha çox faydası olan, lakin bir o qədər də dadlı olmayan yeməklər əvəzinə, ona zərəri olan, amma daha dadlı yeməklər yeyir. Məlum olur ki, o yeməkdən məqsədə çatmaq üçün yox, məqsəd kimi istifadə etmişdir. Əgər yeməkdən məqsədə çatmaq üçün istifadə etmiş olsaydı, yeməyin kəmiyyət və keyfiyyətinə diqqət yetirər, ona daha faydalı olanı istifadə edərdi. Əlbəttə, sağlamlığın özü də insanın ibadətlə mənəvi təkamülə çatmasına böyük təsir göstərir. Onun dünyaya münasibəti gələcəyi üçün həm faydalı, həm də zərərli ola bilər, həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər.
Burada başqa bir sual meydana gəlir: İnsanın gələcəyini korlayan, onun zərərinə olan dünya ilə əlaqə yaratması dedikdə, nəzərdə nə tutulur? Dünyadakı hansı işlər bizim ziyanımıza nəticələnir? Cavabında deyirik: insanın dünya ilə xoşagəlməz tərzdə rəftarı dedikdə, həyat baxımından zəruri, həm gələcək həyatın, həm də axirətin rahatlığını təmin edən yemək yemək, paltar geyinmək, minik vasitələrindən istifadə etmək kimi gündəlik işlər nəzərdə tutulmur. Burada həm də insanın ətraf mühitlə olan fiziki əlaqələri nəzərdə tutulmur. Nəzərdə tutulan əlaqə varsa, o da insanın özünəməxsus qayda-qanunlar və keyfiyyətə malik olan mənəvi əlaqələridir. Allah-taala bütünlüklə dunyanı və onun saysız-hesabsız nemətlərini insan üçün xəlq etmişdir. Hətta insanı bu nemətlərdən istifadəyə də sövq edir.
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
“Ya Peyğəmbərim!) De: “Allahın Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?” De: “Bunlar dünyaya iman gətirənlər üçündür (lakin kafirlər də onlardan istifadə edə bilərlər), qiyamət günündə (axirətdə) isə yalnız möminlərə məxsusdur.” Biz ayələrimizi anlayıb-bilən bir tayfaya belə ətraflı izah edirik.” (“Əraf” surəsi, ayə: 32)
Başqa bir yerdə buyurulur:
كلواممارزقناكم
“Sizə ruzi veridklərimizdən yeyin.”
Burada əsas məsələ insanın ona bəxş olunan nemətlərə hansı gözlə baxmasındadır. Belə ki, dünya həyatına maddiyyat gözü ilə nəzər salanlar belə güman edirlər ki, bu dünya yalnız insanların və digər canlıların doğulub ölümlərindən ibarətdir və bu dünyadan sonra başqa bir dünya (yəni axirət dünyası) mövcud deyil. Lakin dünya həyatına bu sayaq baxış olduqca səhv və əsassızdır. Belə bir yanlış təfəkkür digər xoşagəlməz rəftar və davranışların meydana gəlməsinə səbəb olur.
Bunun üçün də ilk növbədə dünyaya baxışımızı dəyişməli və dərk etməliyik ki, insan həyatı təkcə bu dünyada yaşamaqdan ibarət deyil. İnsan bu həqiqəti də başa düşməlidir ki, yaşadığı müvəqqəti dünya həyatının arxasında axirət dünyası adlı başqa bir dünya da var. Bu həqiqəti dərk etdikdə, axirət dünyası ilə sıx əlaqənin mövcud olduğunu görürük. Beləcə, hər iki dünya arasındakı əlaqələrin nədən ibarət olduğunu müəyyən edib, diqqətlə dəyərləndirməyə çalışmalıyıq. Bütün bunları bir-biri ilə müqayisə etdikdə və lazımi qaydada dəyərləndirdikdə görəcəyik ki, həqiqətən də, dünya axirət dünyası üçün vasitə, axirət dünyasının özü isə son məqsəd və nəticədir. İmam Əli (ə) bu həqiqəti öz qısa və hikmətli buyruqlarından birində belə bəyan edir:
من ابصربها بصرته ومن ابصراليها اعمته
“Kim onun (dünyanın) vasitəsilə baxarsa, bəsirət sahibi olar və kim onun özünə nəzər salarsa, kor olar.”
Yəni insanın dünyaya baxışı düzgün olmalıdır. Əgər bütün diqqətimizi dünyaya yönəldəriksə və o bizim üçün son hədəf olarsa, bu yaradılış qanununda gerçəkliyi əks etdirmədiyi üçün dünya həyatına olan baxışımız tamamilə yanlış olacaqdır. Bu təkcə dünya həyatı barədə yanlış fikirdə olmağımıza yox, hətta gələcəkdə rəftar və davranışlarımızda səhvə yol verəcəyimizə səbəb olacaqdır. Çünki yalnış olaraq vasitəni səbəb seçmiş oluruq. Belə bir baxışa malik kəslər əvvəlcədən tədarük görərək vacib bir iş üçün yola çıxan, lakin yolda gözəl bir mənzərə görüb hər şeyi unudan oranın gözəlliyinə tamaşa edən müsafirə bənzər. Nə qədər ki, oranın gözəlliyinə tamaşa edib əsas məqsədini xatırlamayacaq, bir addım da olsun, məqsədə doğru hərəkət edə bilməyəcək.
Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, dünya həyatı öz-özlüyündə heç də pis deyildir. Sadəcə, insan ona qəlbən bağlanmamalı və dünya onun ikən o dünyanın olmamalıdır. “Nəhcül-bəlağə”də deyilir: Bir gün bir şəxs imam Əlinin (ə) yanında dünyadan gileylənərək onun barəsində xoşagəlməz sözlər deyir. İmam Əli (ə) dərhal onun sözlərini kəsib buyurur: “Anan vayına otursun, dünya Allah dostlarının yaşayış yeri olduğu halda, nə üçün onun barəsində bu sözləri deyirsən?!”
Əslində dünya yox, dünyaya həddindən artıq bağlılıq, dünyadan sui-istifadə etmək, dünyaya və dünya malına aldanmaq, dünya ilə qürrələnib axirət dünyasını unutmaq məzəmmət olunmalıdır. İnsanın dünyaya münasibəti yaxşı olduğu kimi, pis də ola bilər. Lakin mövzu insanın dünya həyatına münasibəti, rəftar və davranışları ilə əlaqəli olduğu üçün bəzi hallarda dünya da məzəmmət olunur. Elə bir məzəmmət ki, birbaşa insanın rəftar və davranışları ilə əlaqəlidir. İnsanın rəftar və davranışları isə əxlaq elmində müzakirə olunduğu üçün burada onun insani və qeyri-insani əməlləri ətrafında söhbət açılır. Lakin dünyanın özünə gəldikdə, burada insani və qeyri-insani rəftar və davranışlar barədə söhbət açılmadığı üçün əxlaq elmində həmin mövzu müzakirə olunmur.
QURANDA DÜNYANIN MƏZƏMMƏTİ
İndiki dünyanın hansı səbəblərdən məzəmmət edildiyi məlum oldu, baxaq görək, Quranda insanın dünya həyatını məzəmmət etməsi təstiqlənirmi?
Cavabında deyirik: bəli, Quranın bir çox ayələrində bu məsələyə toxunulur, dünya həyatının pislikləri bəyan olunur. Aşağıdakı ayələrə nəzər salaq:
إِنَّ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِينَ هُمْ عَنْ ءَايَاتِنَا غَافِلُونَ.أُولَئِكَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ
“Bizimlə qarşılaşacaqlarına (qiyamət günü dirilib hüzurumuzda duracaqlarına, cəzamıza yetişəcəklərinə) ümid etməyənlərin, (axirətdən vaz keçərək) dünyanı bəyənib ona bel bağlayanların və ayələrimizdən qafil olanların, məhz onların qazandıqları günahlara görə düşəcəkləri yer cəhənnəmdir!” (“Yunus” surəsi, ayə: 7-8)
Göründüyü kimi, qeyd olunan ayədə dünya nemətlərindən bəhrələnən şəxslər yox, ona bel bağlayan, onunla rahatlıq taparaq axirət dünyası ilə dəyişən şəxslər məzəmmət olunur. Belələri yalnız dünya barədə düşünər və dünyaları olduqları təqdirdə, başqa heç bir şey arzulamazlar.
Başqa bir ayədə buyurulur:
مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ
“Aranızda bəziləri dünyanı, bəziləri isə axirəti istəyirdi.” (“Ali-İmran” surəsi, ayə: 151)
İnsanın islah olunmasının və yolunu azmasının əsas səbəbi məhz onun istəyindən asılıdır.
 تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيز حَكِيمٌ ٌ
“Siz (fidyə almaqla) puç dünya malını istəyirsiniz, Allah isə (sizin) axirəti qazanmağınızı istəyir. Allah yenilməz qüvvət və hikmət sahibidir!” (“Ənfal” surəsi, ayə: 67)
Yəni sizin istək və iradəniz bütünlüklə dünya həyatına bağlıdır. Öz-özlüyündə isə bunun axirət dünyası ilə heç bir ziddiyəti yoxdur. Daha dəqiq desək, ifratsız istək və iradə adi halda nəinki axirət dünyası ilə zidd deyil, hətta insanın məqsədə çatması üçün zəruridir.
Bir sözlə, bu mövzu ətrafında ilk növbədə insanın istək və iradəsinin nəyə bağlı olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır. Əgər axirət dünyasına bağlıdırsa və dünya həyatından vasitə kimi istifadə edirsə, belə bir bağlılıq zəruri və olduqca dəyərlidir. Yox əgər yalnız dünya həyatına can atır və axirət dünyasının olub-olmamasına heç bir əhəmiyyət vermirsə, demək, dünya həyatı öz həqiqi yerində qərar tutmamışdır. Quranın məzəmmət etdiyi dünya məhz belə bir dünyadır. Bu, bütün pisliklərin nəşət tapdığı üsyankar, fasiq və günahkar insanların dünyasıdır.
Buradan dünya həyatının hansı səbəblərdən məzəmmət edildiyi məlum olur. Belə bir qənaət “Dünya həyatı nəfsani istəklərdən başqa bir şeydirmi? Nəfsani istəkləri başqa adlandırmaq olarmı?” – sualına cavab olur. Suala qəti cavab vermək istəsək, deməliyik ki, dünya həyatı ilə nəfsin istəklərinin bir-biri ilə tam əlaqəli olduğunu qəbul edən təfəkkürə əsasən, dünya nəfsin istəkləri mövzusuna aiddir. Deməli, hər iki amil tamamilə sərbəst hesab olunmamalıdır. Elə bu səbəbdən də, insanın dünya ilə əlaqəli meyl və istəklərinə nəfsin istəkləri adını veririk. İnsanın axirət dünyası ilə əlaqəli istəklərinə gəldikdə isə, bunu deyə bilərik: İnsanı axirət aləmindən uzaq salan dünya məzəmmət olunur. Bəli, nəfsin istəkləri ilə dünya həyatı bir-biri ilə əlaqəli iki ayrı həqiqətdir. Dünya nəfsin istəklərinin mövzusunu təşkil edir.

“Quranda əxlaq” kitabından
Tərcümə edən: Mail Yaqubov