ÜNSİYYƏT (MÜAŞİRƏT) ƏDƏBİ - 1

İMAM ƏLİ(ə)NİN OĞLU İMAM HƏSƏN(ə)Ə VƏSİYYƏTNAMƏSİNDƏN
İmam Əli (ə) oğlu imam Həsənə (ə) vəsiyyət edərkən belə buyurur: “Oğlum! Vəsiyyətimi dərk et, özünü özün və başqaları arasında ölçü say; özün üçün istədiyini başqaları üçün də istə; özünə qıymadığını başqalarına da qıyma; zülm etmə, necə ki, özünə zülm olunmasını istəmirsən; yaxşılıq et, necə ki, özünə yaxşılıq olunmasını istəyirsən; başqaları üçün pis saydığını özün üçün də pis say; xalq üçün bəyəndiyini özün üçün də bəyən; bilmədiyini danışma, hətta hər bildiyini də danışma; sənə deyilməsini istəmədiyin sözü başqalarına demə; bil ki, xudpərəstlik həqiqətə ziddir və düşüncələrin bəlasıdır (çox çalış və başqalarına xəzinədar olma.)

Elə ki, yolunu tapdın, Allah qarşısında bacardıqca təvazökar, xaşe ol.” (“Nəhcül-bəlağə”)

XOŞ RƏFTARIN, ÜNSİYYƏTİN MEYARI
Vəsiyyətnamənin bu hissəsində Həzrət (ə) bəşəriyyətə insanlar arasındakı münasibətlərə aid digər bir mühüm məsələni bəyan edir. Bu məsələ haqqında vəsiyyətnamənin başqa bir yerində də başqa bir ünvanla danışılacaqdır. Həzrət (ə) buyurur: “Özünü özün və başqaları arasında ölçü say...”
İnsan başqaları ilə rəftarını dəyərləndirmək üçün meyara ehtiyaclıdır. Yaxşı rəftarı tanımaq üçün hökmən bir ölçü lazımdır. Axı insan istər-istəməz başqaları ilə ünsiyyətdə olur. Bəs, ətrafdakıların hüququnu pozmamaq üçün necə rəftar etməli, necə danışmalı?
Müqəddəs İslam dinində rəftar və ünsiyyət qaydaları geniş və dəqiq şəkildə öz əksini tapmışdır. Vacib və haram, müstəhəb və məkruh (bəyənilmiş və pislənmiş) əməllər tam şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. Amma məsələ budur ki, istənilən bir şəraitdə istifadə ediləsi ümumi bir meyar var, yoxsa yox? Bu suala Həzrət (ə) misilsiz bir hikmətlə cavab verərək “meyar özünsən” buyurur. Yəni elə rəftar etməlisən ki, özünə qarşı bu rəftarı umursan. Özünün qarşısındakı adamın yerinə qoy və bil ki, hansı rəftarla onu razı sala bilərsən. Belə bir ölçü vasitəsinə malik olan insanın başqaları ilə ünsiyyətdə heç bir problemi olmur. İlk əvvəl bir qədər çətin əldə olunan bu üsul bir müddət sonra xasiyyət şəklinə düşür və asanlaşır.

YAXŞI DAVRANIŞIN SƏMƏRƏSİ
Bu ümumi meyarı bir daha diqqətlə nəzərdən keçirdikdə, müəyyən mühüm nöqtələr əldə olunur. İlk mühüm nöqtə bu meyarın əhatə dairəsinin geniş olmasıdır. İnsan belə bir meyardan istifadə etməklə bütün sahələr üçün öz davranışını müəyyənləşdirə bilər. Digər bir nöqtə nə üçün bu meyarın seçilməsidir. Nə üçün insan öz davranışını təyin etmək üçün özünü başqalarının yerinə qoymalıdır? Bütün peyğəmbərlər və səmavi kitablar bildirirlər ki, bəşəriyyət bir ata və bir anadan yaranmışdır. Demək, bütün insanlar insanlıq və şərafətdə müştərəkdirlər. Kimsə bu bərabərliyi, müştərəkliyi inkar edə bilməz. Kimsə deyə bilməz ki, mənimlə bu sayaq rəftar edin, amma mən sizinlə istədiyim kimi rəftar edəcəyəm.
Etiraf etməliyik ki, başqalarından yaxşı rəftar gözlədiyimiz kimi, başqalarının da bizdən yaxşı rəftar gözləməyə haqqı var. Qarşı tərəflə necə rəftar etmək lazım olduğunu bilmək üçün özümüzü həmin şəxsin yerinə qoymalıyıq. Belə bir baxışın əsasını qarşı tərəfin insani məqamına, hüquqlarına diqqət təşkil edir. Hər bir insanın başqaları ilə qarşılıqlı münasibətdə hüquq və vəzifələri vardır. İnsan ictimai varlıqdır və ətrafındakılar ilə əlaqə saxlamağa məcburdur. İctimai əlaqələrini düzgün nizamlamayan insan maddi və mənəvi nemətlərə çata bilmir. Ona görə də, qarşı tərəfin millətini, irqini nəzərə almadan onun haqlarına riayət etmək lazımdır. İnsan olan varlıq heç vəchlə ictimai əlaqələrdən imtina edə bilməz. Belə bir həyatda o uyğun əlaqələrə möhtacdır.
Bəli, qarşılıqlı əlaqələrin necəliyinin təyinində həzrət Əlinin (ə) buyurduğu meyardan ümumi, üstün meyar tapmaq mümkünsüzdür. Bu üsula əməl etməyə başlasaq, bütün rəftarlarımızı yenidən nəzərdən keçirməli olacağıq. Bu qayda o qədər əhatəlidir ki, mədəni, əqidəvi, hüquqi təsirlər də göstərir. Yalnız bu meyarı əsas götürməklə insanlıq, ictimailik dərk olunur. Yəni həm rəftara, həm də bütün mədəniyyətlərə və millətlərə təsir edilir. Məsələn, ailədə ərlə arvadın müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olmasına baxmayaraq, bu meyar öz işini görür. Müxtəlif vəzifələrə malik olan ailə üzvləri bu meyar vasitəsi ilə öz qarşılıqlı münasibətlərini yetərincə tənzimləyə bilirlər.
İnsanlar bir-birlərindən xoş davranış intizarındadırlar. Əgər ailənin bir üzvü o biriləri ilə zor dilində danışarsa, demək, razıdır ki, onunla da zor dilində danışılsın. Yox əgər zor dilini qəbul etmirsə, gərək özü də zor dilində danışmasın. Ata-övlad əlaqələrində də uyğun məsələ ortaya çıxır. Ata və övladın fərqli vəzifələri olsa da, onlar eyni bir mühitdə yaşayıb, əlaqə saxlamağa məcbur olduqlarından həmin metodla (özünə qıymadığını başqasına qıyma) hərəkət etməli, öz münasibətlərini tənzimləməlidirlər.
Uşaqlıq dövrünü xatırlayaq. Bəzən hansısa rəftarına görə ata-anamızdan narazı qalardıq. İndi ki özümüz valideynik, gərək övladlarımızla həmin cür rəftar etməyək. Valideynimizdən görmək istədiyimiz rəftarla öz övladımıza yanaşmalıyıq. Axı, uşaqlıq dövründə səhvə yol verərkən atamızın bizi sərt yox, yumşaq tərzdə başa salmasını istəyirik. Necə ola bilər ki, övladımız səhvə yol verdikdə onunla diktator kimi davranaq?! Təsəvvür edin ki, övladınız siz özünüzsünüz. Özünüzlə necə rəftar olunmasını istəyərdiniz?
Bəli, uyğun metod bütün sferaları əhatə edir və əksər ictimai problemlər bu yolla həllini tapır.

DAVRANIŞ MEYARINA UYĞUN ƏMƏL ÜSULU
Vəsiyyətin bu sətirləri xüsusi əhəmiyyətə malik olduğundan, yeni bir məsələ açıqlandığından Həzrət (ə) “Ey oğlum!” – deyə müraciət etməklə qarşı tərəfin diqqətini cəlb edir, öz sözlərini onun qəlbinə hopdurur.
Tapşırılır ki, başqaları ilə münasibətdə problem yaranmaması üçün özünüzü ölçü seçin. Bəs necə? Belə ki, “özün üçün istədiyini başqası üçün də istə!” Başqalarından hansı münasibəti gözləyirsənsə, özün də onlara qarşı eyni münasibəti göstər. Çünki onlar da sənin kimi insandır. “Özünə qıymadığını başqalarına da qıyma.” Axı, sənə pis gələn münasibət başqalarına da pis gəlir. Əlbəttə, kimsə özünə qarşı zülm edilməsini istəmir. Bəs, nə üçün başqalarına zülm edilsin?!
Hamı insandır və eyni münasibət istəyindədir. Etdiyi əməllərdə özünü ölçü götürən insan heç vaxt başqalarına zülm etməz. Belə bir düşüncə tərzi cəmiyyətdə hakim olduqda, həmin cəmiyyətdə zülmə yer qalmır, bir çox problemlər öz həllini tapır. Əgər yaxşılıq istəyiriksə, biz də başqalarına yaxşılıq etməliyik. Əgər özümüzə qarşı ədəbsizlik, məsxərə, pis danışıqdan narahat oluruqsa, başqalarına qarşı da belə işləri rəva bilməməliyik. Necə ola bilər ki, başqalarının bizə qarşı hörmətsizliyi pis iş olsun, bizim başqalarına qarşı hörmətsizliyimiz isə yaxşı iş?! Həzrət (ə) buyurur: “Başqaları üçün pis saydığını özün üçün də pis say.” Başqalarının yaxşı rəftarı bizə xoş gəlirsə, bizim də xoş rəftarımız başqalarına xoş gəlir.
Bütün bu deyilənlərdən sonra Həzrət (ə) alim və tələbə rəftarı mövzusunda söhbət açır. İnsan başqaları tərəfindən əziyyətə salınmaq istəmədiyi kimi, başqalarının da əziyyətə düşməsinə səbəbkar olmamalıdır. Məsələn, başqaları ona sualla müraciət etdiyi vaxt bilmədiyi məsələlərdə susmalı, “bilmirəm” deməlidir. Əgər biri öz uydurma cavabları ilə sizi aldadarsa, xoşunuz gələrmi? Siz də başqalarını çaşdırmamaq üçün “bilmirəm” deməyi bacarmalısınız. Beləcə, başqalarının suallarına cavab verərkən, özünüz üçün arzuladığınız şəkildə rəftar edin. Bilirsinizsə cavab verin, şübhəniz varsa, “bilmirəm” deyin. Bilmədiyi halda “bilmirəm” deməyənlər olduqca yanlış hərəkət edirlər. Əlbəttə ki, kimsədən bizi əziyyətə salacaq cavablar eşitmək istəmirik. Demək, birinci mərhələdə qayda budur ki, insan bilmədiyi suala cavab verməsin.
Həzrət (ə) əlavə edir: “Hətta hər bildiyini də danışma.” Araşdırmalıyıq ki, deyilən sözlər məsləhətlidir, yoxsa yox? Əgər deyəcəyimiz sözlər fəsad yaradacaqsa, ictimai əlaqələrə zərbə dəyəcəksə, əlbəttə ki, susmaq yaxşıdır. Məsələn, bir dost o biri dosta qarşı səhvə yol vermişsə, onu bu barədə xəbərdar etmək olmaz. Çünki nəticədə bu iki şəxsin dostluğu zərbə altında qala bilər. Bəli, insan bildiyi hər məsələni açıqlamamalıdır. Düşünməlidir ki, deyiləcək söz faydalı olacaq, yoxsa zərərli? Əgər tərəddüddəyiksə özümüzü dinləyicinin, qarşı tərəfin yerinə qoyub, mənfi və müsbət cəhətləri müəyyənləşdirməliyik.

Kitabın adı: Əbədi öyüd
Tərcümə edən: M. Turan

Ardını buradan oxuyun